A arte viver do povo ticuna: história, ecologia e modo de fazer o tururi no Alto Solimões

Abstract

Nhaã puracü rü norü gu niî i puracügü i naca yadau i PIBICwa i natchiga i naigü ngõéwa meû natanüwa i Ticunagü ya taunecü 2020/2022 wa. Rü ngemawa nüû nayangau i ngema nacthiga i ngõé. Nhaã puracüwa rü nangema i naca ya dauwa rü ngeta niî i namaã irüûû i naigü i ngõéwa meû rü nhumatchi nüû na nhemaû i Ticunagü, tatü i butchiûwa maêû. Rü nhanagürü i ngema puracü nawa naügüû rü naca nadau ngema marü ümatügüûwa, rü Museu Magütawa naû, rü nhumatchi nawanaû ya wüine i iãnetchigü, ya Umariaçu I, Belém do Solimões nawa ya iãne Tabatingaarü (Otau) üwa ngemagüne, rü nai ya iãne Bom Caminho, São Leopoldo rü nhumathi Porto Espiritual ya Benjamin Constantwa ngemagüne ya iãnegü. Naȇtüwa naca nayadau rü tüna nicatchigü, rü tümawe narûu rü tüû iniümücütchigü i dautchitaanewa ya namaã iyadaue, rü tüû nidaumaû rü nüû na dawenü ya yatü inaücü i ngõé rü nhumatchi niã yautchicünaãgü i ngema naãtü ngema nai i ngõéwa meû. Namaãta i umatüû i catchigüruû, rü yautchicünaãtchigü, rü yaugatchigü rü ümatütchigü tümaãrü deatchigü ya dueȇãrü nawa i popera nagu na wümatüütchigüãû. Rü ngemaãcü ta nawa naügü na natchigaca nadau i naiãtügü, rü nainegü rü nhumatchi natchiga i nhunhaãcü na naüû, rü nhumatchi nhunhaãcü niî nagu ticugüû i ngõé. Rü namaã narüu rü nhanagürü i natchiga, rü ngema cuagü rü nügüwa nanayau na nügüûtawa nanamaêû i wuitchigü rü ta nügüwa nüû nadau, rü nügümaã iyadeagüûwa ngeta nügümaã inaîûwa. Nhumatchi i ngõé, naügüû nüû i ugügu rü natai, rü tama na tchie wotchi yawaigu. Rü nüû cagüû nüû i ugügu rü ngema nai rü gumeȇpüraüû niî i ngõéwa meû, notürü wüimepütama namaã narüû naȇga rü (“Onecü”, “Natchi”, “Tchuna”, “Peyü” rü nhmatchi “Pota” niî) ngemaȇtüwa rü wüitama namaã narüû i tagawa rü “Pota” niî, rü tomagawa rü caxinguba branca niî, Ficus insipida Willd. Norü Gênero Ficus, natücumü i Moraceae. “Tchuna” rü “Onecü” rü gênero Ficuus niî, natucumu i moraceae; “Naitchi” rü “Peyü” rü tama namaã narüû i natücumü. Rü ngema gueȇma üü i ngõé rü namaã narüû i naî rü îtchicüwa ricatama namaã tarüû ngeta itiügüaneûarü ngaicamana. Rü ngema naî i namaã narüûû rü tama nüû na tautcha na tomagawa na wüaû, rü Ticunagawaricatama nanawü ru nhumatchi yiema nüû i ue i ngema naigü i ngõéwa meû rü nüû ta tiu ngemaãcü.